Zdrowie psychiczne człowieka, zdrowa psychika, higiena psychiczna, zdrowie psychiczne jako wartość, psychika a zdrowie

Komunikacja niewerbalna w psychoterapii

Psychoterapia to szczególny rodzaj kontaktu, w którym interakcje i informacje przekazywane niewerbalnie często mówią więcej o pacjencie niż wypowiadane przez niego treści. Informacje, które uzyskuje terapeuta to nie tylko słowa pacjenta, ale także ta wiedza, którą może on odczytać przez wnikliwą obserwację jego zachowania. Dopiero takie podejście psychoterapeuty umożliwi mu najlepsze zrozumienie problemów, z którymi przychodzi szukający pomocy człowiek.

Funkcją różnych form zachowań niewerbalnych w relacji psychoterapeutycznej jest przede wszystkim pokazywanie przeżywanych stanów uczuciowych, w co zaangażowany jest głównie układ mimiczny. Przyjmuje się, że jest on bezpośrednim łącznikiem ze stanem psychicznym drugiego człowieka, rozpoznawanym intuicyjnie i całościowo. Inne ważne elementy to intonacja głosu, zabarwienie skóry, gestykulacja, zmiana pozycji ciała, sposób patrzenia na rozmówcę, nawiązywanie lub zerwanie kontaktu dotykowego lub gwałtowne zerwanie rozmowy. Zadaniem komunikacji niewerbalnej w relacji terapeutycznej jest też utrzymywanie i modyfikacja sposobu prowadzenia komunikacji werbalnej oraz organizowanie aktywności konwersacyjnej (Nęcki, Z.2000).

Komunikację niewerbalną określa się mianem bezsłownej i definiuje się ją jako porozumiewanie się bez słów. Można więc powiedzieć, że występuje ona wtedy, gdy pacjent komunikuje się bez posługiwania się dźwiękiem. Jest to też ocena czyjegoś zachowania na podstawie mimiki twarzy, gestów, dotyku czy zapachu (Sikorski, W. 2002). Warto pamiętać, że w psychoterapii wysyłanie przekazów dotyczy w równym stopniu terapeuty i pacjenta, zaś interpretacja bardziej terapeuty. Może być ona wówczas rozumiana jako proces diagnostyczny i nadający kierunek rozwoju terapii.

Komunikacja niewerbalna pełni jeszcze inną, znaczącą rolę w procesie psychoterapeutycznym. Przekaz niewerbalny stoi na straży pozytywnej relacji między terapeutą a pacjentem i dostarcza niezwykle wartościowej informacji. Niejednokrotnie tylko po sygnałach niewerbalnych terapeuta może poznać, kiedy pacjent przekazuje na przykład treść niezgodną z jego rzeczywistymi myślami, co ma zasadnicze znaczenie dla postawienia diagnozy i prowadzenia psychoterapii. Jest to możliwe z uwagi na to, że mimika, gestykulacja, postawa ciała czy ton głosu, czyli tzw. parajęzyk, zawierają wiele informacji przesyłanych przede wszystkim kanałem emocjonalnym.

Niezwykle ważny jest również kontakt wzrokowy, który może wskazywać na jakość relacji terapeutycznej, a także dostarczać terapeucie informacji na temat charakteru pacjenta. Równie wiele może nam powiedzieć tzw. „język łez”. Terapeuta musi przede wszystkim zauważyć łzy pacjenta, a potem we współpracy z nim szukać ich znaczenia oraz ukrytej motywacji. Trzeba pamiętać, że jego płacz wymaga od terapeuty zrozumienia i umiejętności podjęcia właściwej decyzji co do reakcji, bo czasem ignorowanie łez może świadczyć o chęci zrozumienia drugiej osoby (Heaton, J.A. 2005). Ten element komunikacji niewerbalnej ma ogromne znaczenie dla przebiegu terapii. W czasie kontaktu wzrokowego terapeuta może wiele dowiedzieć się o pacjencie, na przykład człowiek nieśmiały, lękowo nastawiony do otoczenia, spuszcza oczy, by uniknąć wymiany spojrzeń. Spuszcza oczy również ktoś, kto się boi, by partner nie odczytał w spojrzeniu jego uczuć i myśli. Czasem wystarczy zobaczyć oczy chorego, by być pewnym co do rozpoznania (Kępiński, A. 2007).

W komunikacji niewerbalnej w psychoterapii spore znaczenie ma także przestrzeń osobista, na którą składa się dystans między terapeutą a pacjentem, wybór przez niego miejsca w gabinecie oraz dotyk. Ważne jest jak blisko pacjent siądzie i co uzna za osobistą przestrzeń. Elementem komunikacji jest też zachowanie terapeuty. Inne wrażenie sprawia taki, który siada za biurkiem, a inne taki, który siedzi na kanapie obok pacjenta (Heaton, J.A. 2005).

Kolejny ważny element komunikacji niewerbalnej to ręka. Odgrywa ona zasadniczą rolę w bezpośrednim zetknięciu się ze światem. W aspekcie komunikacyjnym wyraża stosunek do otoczenia i odzwierciedla utrwalone postawy wynikające z typu osobowości (Kępiński, A. 2007). Bezpieczny dotyk w psychoterapii sprzyja przede wszystkim poczuciu zaufania i empatii. Pacjent ma skłonność, by ufać ludziom, których dotyk zaspokaja jego potrzeby. Skuteczne używanie dotyku do stworzenia dobrej relacji terapeutycznej wymaga wrażliwości i wyczucia ze strony terapeuty. Dotyk może przekazywać ciepło i budować zaufanie, ale może doprowadzić do dramatycznych odrzuceń (Stewart, J. 2005).

Wielu współczesnych terapeutów przywiązuje dużą wagę do niewerbalnego komunikowania się. Podejście to jest ściśle związane z obserwacjami, że pacjenci przekazując komunikat słowny, uzupełniają go komunikatem bezsłownym. Komunikaty bezsłowne często ujawniają to, czego człowiek nie potrafi zakomunikować werbalnie. Komunikatywność pacjenta jest największa, gdy sygnały werbalne i niewerbalne wzajemnie wzmacniają się i uzupełniają. Podobnie jest, gdy taka spójność obejmuje różne komunikaty niewerbalne, kiedy wszystkie części ciała współgrają i funkcjonują łącznie. Dla celów analitycznych można obserwować ruchy rąk, dłoni, zmiany źrenic czy mimiki. Na przykład pacjent ujawniający jakiś stan emocjonalny gestami rąk, czyni to także innymi częściami ciała, np. mięśniami twarzy, ruchami kończyn dolnych czy intensywnością kontaktu wzrokowego. Dlatego warto pamiętać, że w praktyce komunikacyjnej nie występują wyizolowane niewerbalizmy, ale ich kombinacje (Sikorski, 2002).

Obecnie istnieje przekonanie, że bardzo ważna u terapeuty jest jego umiejętność odczytywania niespójnych przekazów, gdyż niejednokrotnie właśnie te dysfunkcjonalne, sprzeczne przekazy stanowią źródło cierpień pacjenta, uniemożliwiają mu normatywnie spełniać różne role życiowe i dezorganizują mu codzienną aktywność. Na przykład pacjent, który zachowuje się w opisany sposób, może opisywać swoje problemy werbalnie, natomiast z czasem okaże się, że jego prawdziwe trudności zostały wyartykułowane kanałem niewerbalnym. W związku z tym terapeuta powinien znać prawidłowości kierujące tą niespójnością, by następnie w toku terapii uczulić na nie pacjenta. Powinien potraktować niejednoznaczność komunikacyjną pacjenta jako wysoce diagnostyczną i wykorzystać tę wiedze w procesie jego rehabilitacji (Sęk, H. 1993).

Podsumowując, wyrazy mimiczne są z pewnością sygnałami, które mogą stanowić ważny element w dekodowaniu zachowań pacjenta. Dlatego terapeuta musi zdawać sobie sprawę z ich właściwości diagnostycznych, a w szczególności z ich walorów w poznawaniu uczuć i emocji przejawianych przez pacjenta. Okazuje się bowiem, że właśnie twarzą przekazujemy najczytelniej doznawane uczucia i stany emocjonalne. Jednak, jak już wcześniej wspomniano, terapeuta dekodujący wyrazy mimiczne pacjenta, powinien pamiętać, że nie zawsze są one naturalne i prawdziwe (Domachowski, W. 1984). Komunikacja niewerbalna jest zatem niezbędnym dopełnieniem informacji uzyskiwanych od pacjenta kanałem werbalnym, które pozwala terapeucie na jak najlepsze poznanie jego problemów i emocji. Świadomość istotności zachowań niewerbalnych pacjenta może ustrzec terapeutę przed pozornie nieważnymi, przypadkowymi zachowaniami niewerbalnymi, gdyż w czasie sesji pacjent bacznie obserwuje, jak reaguje on na jego wypowiedzi. Czasami mimowolne ruchy mimiczne terapeuty, niewłaściwe gesty rąk czy całego ciała, nawet jakiś przypadkowy grymas na twarzy mogą sprawić, że pacjent zacznie kluczyć, a nawet manipulować informacją (Strojnowski, J. 1998).